Sektor energetyczno-ciepłowniczy wchodzi w jeden z najtrudniejszych, ale i najbardziej przełomowych okresów transformacji. Przyjęte zmiany w kluczowych dyrektywach unijnych – IED 2.0 (Industrial Emissions Directive) oraz EED (Energy Efficiency Directive) – redefiniują sposób funkcjonowania instalacji wytwórczych, systemów ciepłowniczych oraz przedsiębiorstw energetycznych.

Celem obu dyrektyw jest przyspieszenie dekarbonizacji, ograniczenie wpływu na środowisko naturalne i zwiększenie efektywności energetycznej w całej gospodarce Unii Europejskiej. W praktyce oznacza to głębokie zmiany technologiczne, organizacyjne i inwestycyjne, które obejmą niemal każdy element infrastruktury energetyczno-ciepłowniczej.

IED 2.0 – nowe podejście do emisji przemysłowych

Rosnące wymagania środowiskowe, wynikające z realizacji polityki Europejskiego Zielonego Ładu, przyspieszają konieczność transformacji sektora ku bardziej zrównoważonym i niskoemisyjnym rozwiązaniom. Jednym z filarów legislacyjnych tych zmian jest przyjęta w kwietniu 2024 roku Dyrektywa 2024/1785 zmieniająca dotychczasowe przepisy dotyczące emisji przemysłowych (tzw. „Dyrektywa IED 2.0”). Obejmuje ona ponad 50 tysięcy instalacji w całej UE, w tym elektrociepłownie, spalarnie i duże źródła przemysłowe. W samej Polsce dotychczasowa dyrektywa obejmowała około 4300 podmiotów, a po zmianach jej zasięg znacznie wzrośnie. Rada Ministrów planuje w IV kwartale 2025 r. przyjąć projekt ustawy o zmianie ustawy Prawo ochrony środowiska oraz innych ustaw, mający na celu transpozycję nowej dyrektywy. Transpozycja do prawa krajowego powinna zakończyć się do 1 lipca 2026 r.

IED 2.0, nowelizuje dotychczasowe przepisy Dyrektywy IED (2010/75/UE), zaostrzając dopuszczalne poziomy emisji oraz rozszerzając obowiązek uzyskiwania pozwoleń zintegrowanych na nowe sektory przemysłu. Wprowadzony zostanie dodatkowo obowiązek opracowania do 2030 r. planów transformacji instalacji ukierunkowanych na neutralność klimatyczną i gospodarkę obiegu zamkniętego. Kolejnym zmianami objęte zostaną reguły odstępstw od BAT, pojawi się bardziej rygorystyczne podejście do kar i odszkodowań oraz dalsza digitalizacja systemów pozwoleń. Zwiększy się również udział społeczeństwa w postępowaniach administracyjnych poprzez, m.in. lepszy dostęp do danych emisyjnych. Dodatkowo, nakłada na operatorów instalacji obowiązek ustanowienia i wdrożenia systemu zarządzania środowiskowego.

Sektor energetyczno-ciepłowniczy w obliczu IED 2.0

Dyrektywa IED 2.0 co do zasady dotyczy wyłącznie dużych przedsiębiorstw energetycznych – czyli obiektów energetycznego spalania o nominalnej mocy dostarczonej w paliwie równej większej niż 50 MW, którym poświęcono rozdział III dyrektywy. Większość z nich ma pozwolenia zintegrowane z uwagi na wielkość i typ organizacji i poświęcono im odrębny rozdział. W przypadku ciepłowni, do stosowania nowych regulacji mogą być zobowiązane nie tylko te duże, ale i średnie obiekty energetycznego spalania.

System zarządzania środowiskowego

W IED 2.0 jasno wskazano, że operatorzy instalacji powinni ustanowić i wdrożyć system zarządzania środowiskowego, w celu ciągłej poprawy bezpieczeństwa instalacji i efektywności środowiskowej, która odnosi się do poziomów zużycia oraz efektywnego wykorzystania zasobów energetycznych i wodnych. System ten powinien również obejmować zarządzanie ryzykiem związanym z wykorzystywaniem substancji stwarzających zagrożenie oraz analizę możliwego zastąpienia substancji stwarzających zagrożenie bezpieczniejszymi rozwiązaniami. Poziom szczegółowości systemu zarządzania środowiskowego musi być spójny z charakterem, skalą i złożonością instalacji oraz z zakresem jej potencjalnego oddziaływania na środowisko. System ma też podlegać okresowym przeglądom w celu zapewnienia, aby nadal był odpowiedni, adekwatny i efektywny. Zgodność systemu zarządzania środowiskowego z wymaganiami IED 2.0 musi zostać potwierdzona przez niezależnego audytora zewnętrznego – weryfikatora EMAS lub jednostkę oceniającą zgodność, posiadającą akredytację zgodnie z rozporządzeniem 765/2008. Pierwszy audyt przeprowadza się do 1 lipca 2027 r., z wyjątkiem tylko niektórych instalacji. Kolejne audyty mają się odbywać co najmniej raz na trzy lata.

Norma PN-EN ISO 14001:2015 (dalej: ISO 14001) – międzynarodowy standard określający wymagania dla efektywnego systemu zarządzania środowiskowego – jest optymalnym wyborem w celu spełnienia wymagań IED 2.0. W dużym uproszczeniu: ISO 14001 dostarcza firmie coś w rodzaju „mapy drogowej” – wyznacza, jakie kroki podjąć, by świadomie minimalizować wpływ na środowisko, jednocześnie zachowując płynność operacyjną. Kluczowe w ISO 14001 jest strategiczne zrozumienie kontekstu, analiza wpływów i aspektów środowiskowych, przywództwo, planowanie, wsparcie zasobów, realizacja celów, ocena wydajności i wreszcie ciągłe doskonalenie. Wszystko, czego potrzebuje przedsiębiorstwo zobowiązane do wdrożenia systemu zarządzania środowiskowego na mocy IED 2.0. Dzięki wprowadzeniu ISO 14001 firmy dysponują procedurami oceny procesów, systematycznego monitoringu emisji oraz mechanizmem ciągłego doskonalenia. To pozwala im sprawnie wdrożyć nowe szerokie wymagania IED 2.0 dotyczące np. zaostrzonych wartości dopuszczalnych emisji i stosowania BAT (najlepszych dostępnych technik).

Nowa dyrektywa ws. efektywności energetycznej

Dyrektywa IED 2.0 zobowiązuje państwa członkowskie, aby wśród podstawowych zasad eksploatacji instalacji przemysłowych znalazło się efektywne wykorzystanie energii oraz korzystanie z OZE. Te założenia również wspierane są przez znowelizowaną dyrektywę
w sprawie efektywności energetycznej (2023/1791, tzw. EED), której fundamentem jest zasada „efektywność energetyczna przede wszystkim”. Projekt ustawy wdrażającej EED do polskiego porządku prawnego znajduje się obecnie w fazie opiniowania.

Obowiązki sektora energetyczno-ciepłowniczego

Jednym z kluczowych założeń projektu ustawy wdrażającej EED jest wzmocnienie ochrony odbiorców końcowych ciepła, chłodu oraz ciepłej wody użytkowej. Ustawodawca przewiduje rozwiązania mające na celu zwiększenie przejrzystości relacji między dostawcami a odbiorcami oraz zapewnienie konsumentom realnych narzędzi ochrony ich praw, w tym:

• streszczenia najważniejszych warunków umowy,
• kopii zawartej umowy z dostawcą,
• informacji o sposobie składania skarg oraz o dostępnych procedurach pozasądowego rozwiązywania sporów.

Jednak to tylko „wierzchołek góry lodowej”, bo nowa dyrektywa o efektywności energetycznej zmienia również podejście do zarządzania energią i poprawy efektywności energetycznej. Przede wszystkim EED wprowadza zupełnie inne niż do tej pory kryteria rozdziału obowiązków w tym zakresie. Zgodnie z jej założeniami powinno się odejść od tradycyjnego podziału na przedsiębiorstwa „duże” i MŚP, zastępując go bardziej elastycznym kryterium – rocznego zużycia energii. W efekcie otrzymujemy 3 grupy przedsiębiorstw:

• zobowiązane do wdrożenia i certyfikacji systemu zarządzania energią – których średnie roczne zużycie energii w ciągu ostatnich trzech lat, przy uwzględnieniu wszystkich jej nośników, przekroczyło 85 TJ
• zobowiązane do przeprowadzania audytów energetycznych przedsiębiorstw (co 4 lata) – których średnie roczne zużycie energii, liczone w analogiczny sposób, przekroczyło 10 TJ
• zachęcane do poprawy efektywności energetycznej przedsiębiorstwa o niższym zużyciu energii.

System zarządzania energią

Przedsiębiorstwa o największym zużyciu energii będą musiały nie tylko wdrożyć system zarządzania energią, ale również uzyskać certyfikat wydany przez niezależną, akredytowaną jednostkę certyfikującą. Mają na to czas do 11 października 2027 roku. Projekt ustawy implementującej EED jasno wskazuje, że chodzi tutaj o system opisany w normie PN-EN ISO 50001:2018 (dalej: ISO 50001). Dla drugiej grupy przedsiębiorstw (10 – 85 TJ) ten sam certyfikat będzie z kolei zwolnieniem z obowiązku przeprowadzania audytów energetycznych przedsiębiorstw. Warto skorzystać z tej alternatywy, ponieważ ISO 50001 oferuje znacznie więcej niż jednorazowe działania audytowe. Stanowi systemowe narzędzie ciągłego doskonalenia wyniku energetycznego, oparte cyklu PDCA (plan–do–check–act). W przeciwieństwie do „tradycyjnego” audytu, ISO 50001 angażuje również strukturę zarządczą przedsiębiorstwa, umożliwia regularne przeglądy, aktualizację celów oraz realizację projektów poprawiających efektywność energetyczną. Ważnymi elementami normy są ponadto rozwój kompetencji pracowników i kształtowanie kultury organizacyjnej ukierunkowanej na racjonalne gospodarowanie energią. Norma dostarcza również skutecznych metod ustalania wskaźników, zarządzania danymi energetycznymi i ich powiązania z metrykami ekonomicznymi – co niezwykle ułatwia podejmowanie słusznych decyzji. Takie podejście nie tylko obniża koszty operacyjne i zwiększa efektywność działania, lecz także ogranicza emisje gazów cieplarnianych, wspierając cele środowiskowe organizacji. Dzięki swojej cykliczności i systematyczności, ISO 50001 pozwala również skuteczniej minimalizować ryzyko biznesowe i wzmacniać bezpieczeństwo energetyczne.

Strategiczne znaczenie transformacji i integracji systemów zarządzania – podsumowanie

Wdrażanie dyrektyw IED 2.0 i EED stanowi punkt zwrotny dla całego sektora energetyczno-ciepłowniczego. Obydwie regulacje wyznaczają nowy kierunek rozwoju – w stronę pełnej transparentności środowiskowej, efektywności energetycznej i neutralności klimatycznej. Nie są to już pojedyncze obowiązki formalne, lecz spójny zestaw wymagań, który wymusza strategiczne podejście do zarządzania energią i środowiskiem.

Największym wyzwaniem nie będzie samo spełnienie norm prawnych, lecz umiejętność połączenia wymogów obu dyrektyw w spójną strukturę zarządzania. W praktyce oznacza to konieczność zintegrowania systemów – środowiskowego (ISO 14001) i energetycznego (ISO 50001) – tak, aby tworzyły one wspólny mechanizm doskonalenia procesów operacyjnych, monitoringu emisji i racjonalnego wykorzystania energii. Tylko w ten sposób przedsiębiorstwa będą w stanie realnie ograniczać wpływ na środowisko, poprawiać efektywność energetyczną oraz budować odporność na przyszłe zmiany regulacyjne.

Dyrektywy IED 2.0 i EED nie są więc wyłącznie kolejnymi obowiązkami legislacyjnymi, ale impulsem do trwałej zmiany sposobu funkcjonowania sektora. Stanowią one ramy, w których firmy mogą budować swoją przewagę poprzez innowacje, odpowiedzialność środowiskową i długofalowe myślenie strategiczne.

Autor: Jakub Osmólski –  Ekspert Krajowej Izby Transformacji Energetyki i Ciepłownictwa / Wiceprezes Zarządu WISO GROUP Sp. z o.o. 

Artykuł ukazał się w Magazynie Nowa Energia 5-6/2025r.